Monopoliya nədir?
Monopoliya (yunonca mono tək; poleo satıram) iqtisadiyyatda bir məhsul və ya xidmətin yalnız bir şəxs və ya şirkət tərəfindən təqdim edildiyi vəziyyətdir. Monopoliya halında, bazarda alıcılar çoxdur, amma satıcı yalnız bir nəfərdir və qiymət və tədarükü özü müəyyənləşdirir. Monopoliya özünü müxtəlif səbəblər və şərtlər nəticəsində formalaşdıra bilir. Məsələn, bir şirkət münhasir hüquqlara, xüsusi texnologiyaya, yüksək giriş barierlərinə və ya bazar gücünün 25%-dən çoxuna malik ola bilir. Monopoliyanın iqtisadiyyat üzrə tədqiqatı çox vacibdir, çünki monopoliya rəqabəti azaldır, istehsalın effektivliyini düşürür və istehlakçıların rifahını azaldır.
monopoliya nədir
Monopoliyanın növləri
Monopoliyanın müxtəlif növləri mövcuddur. Bunlardan əsasları aşağıdakılardır:
Tam monopoliya
Tam monopoliya bu, bir məhsul və ya xidmətin yalnız bir satıcısı olan və heç bir əvəzolunmazı olmayan monopoliyadır. Tam monopoliya halında, satıcı bazar gücünün tamamiliklə sahibidir və qiymetlendirmeyi özü tayin edir. Tam monopoliya nadir hallarda rast gəlinir. Mütaliyalar göstirir ki, Microsoft korporasiyası şirket kompüterlәrinin әmәliyyat sistemlәri üzrә tam monopoliyaya malik olub. 2022-ci ilin mәlumatlarına görә isә, onun Windows proqramı bazar payının 75%-ni tutub.
Tәbii monopoliya
Dövlət monopoliyası
Dövlət monopoliyası bu, dövlət tərəfindən təsis edilmiş və ya tənzimlənmiş monopoliyadır. Bu cür monopoliyalar ictimai maraqlara xidmət etmək üçün yaradılır. Məsələn, dövlət bazarda strateji önəmli olan məhsulları və ya xidmətləri təmin etmək, istehlakçıları qorumaq, və ya sosial baxımdan zəif qruplara yardım etmək üçün monopoliya yarada bili r. Dövlәt monopoliyasına misal olaraq poçt xidmәti, dәmir yolu nәqliyyatı, elektrik vә su tәchizatı kimi sahәlәri gәtirә bilәrik.
Xüsusi monopoliya
Xüsusi monopoliya bu, dövlәtin müdaxilәsi olmadan özünü formalaşdıran monopoliyadır.Bu cür monopoliyalar rәqabәtin azalmasına sәbәb olur vә istehsalın effektivliyini düşürür. Xüsusi monopoliya halında, satıcı istehlakçılardan yüksәk qiymәt alaraq әlavә mühüm gәlir һasil edir. Xüsusi monopoliyaya misal olaraq kartellәr, trastlar, holdinglәr vә oligopol kimi strukturları nәzәrdә tuta bilәrik.
Monopoliyanın tәsirlәri
Monopoliya iqtisadiyyatda müxtәlif tәsirlәr yaradır. Mas tәsirlәr istehlakçılar, istehsalçılar vә cәmiyyәt üçün müxtәlif olur. Monopoliyanın tәsirlәrini aşağıdakı cһdvһldһ göstһririk:
İstehlakçılarİstehsalçılarCƏmiyyƏt
Negativo: QiymƏtlƏr yüksƏkdir, seçim azdır, keyfiyyƏt düşükdür.Pozitiv: ƏlavƏ mühüm gƏlir һasil edirlƏr, bazar gücünün sahibidirlƏr.Negativo: İqtisadi effektivlik azalır, mühüm gƏlirin bölüşdürülmƏsi problemi yaranır.
Pozitiv: TƏbii vƏ dövlƏt monopoliyalarında ictimai maraqlara xidmƏt edilir.Negativo: TƏnzimlƏnmƏ vƏ rƏqabƏt riski ilƏ üzlƏşirlƏr.Pozitiv: TƏbii vƏ dövlƏt monopoliyalarında miqyas iqtisadiyyatından faydalanılır.
Monopoliyanın tǝnzimlǝnmǝsi
Monopoliyanın tǝnzimlǝnmǝsi bu, monopoliyanın bazar gücünü məhdudlaşdırmaq və ya azaltmaq üçün dövlət və ya digər qurumlar tərəfindən həyata keçirilən fəaliyyətdir. Monopoliyanın tǝnzimlǝnmǝsinin əsas səbəbləri aşağıdakılardır:
Rəqabətin bərpası: Monopoliya rəqabəti azaldaraq, istehsalın effektivliyini düşürür və istehlakçıların rifahını azaldır. Bu səbəbdən, dövlət monopoliyanı qadağan etmək, bölmək, və ya rəqabətçi şirkətlərin girişini asanlaşdırmaq üçün müxtəlif qanunlar və tədbirlər tətbiq e dir.
İstehlakçıların qorunması: Monopoliya halında, satıcı istehlakçılardan yüksək qiymət alaraq ƏlavƏ mühüm gƏlir һasil edir. Bu da istehlakçıların alım gücünü azaldır vƏ onların maddi vƏziyyƏtini pislƏşdirir. Bu sƏbƏbdƏn, dövlƏt monopoliyanın qiymƏtlƏrini nƏzarƏt etmƏk, keyfiyyƏt standartlarını müƏyyƏnlƏşdirmƏk vƏ istehlakçıların şikayƏtlƏrinƏ cavab vermƏk üçün m üxtƏlif qanunlar vƏ tƏdbirlƏr tƏtbiq edir.
Cәmiyyәtin maraqlarının müdafiәsi: Monopoliya bazarda strateji önәmli olan mәhsulları vә ya xidmәtlәri tәmin etmәk üçün yaradıla bilәr. Bu halda, monopoliya cәmiyyәtin maraqlarına xidmәt etmәli vә onun sosial vә iqtisadi mәqsәdlәrinә uyğun olmalıdır. Bu sәbәbdәn, dövlәt monopoliyanı audit etmәk, şәffaf olmasını tәmin etmәk vә sosial mәsuliyyәt göstәrmәsini istәmәk üçün müxtәlif qanunlar vә tәdbirlәr t әtbiq edir.
Xülasǝ
Monopoliya iqtisadiyyatda müxtəlif təsirlər yaradır. Mas təsirlər istehlakçılar, istehsalçılar və cəmiyyət üçün müxtəlif olur. Monopoliyanın təsirləri bəzən pozitiv, bəzən isə negativ ola bilir. Monopoliyanın tənzimlənməsi isə monopoliyanın bazar gücünü məhdudlaşdırmaq və ya azaltmaq üçün dövlət və ya digər qurumlar tərəfindən həyata keçirilən fəaliyyətdir. Monopoliyanın tənzimlənməsinin əsas səbəbləri rəqabətin bərpası, istehlakçıların qorunması və cəmiyyətin maraqlarının müdafiәsi olur.
Perguntas frequentes
Bu bölmәdә monopoliya ilә bağlı beş һövzәli sual vә cavab tәqdim edirik:
Monopoliya nә üçün yaranır?Monopoliya müxtәlif sәbәblәr nәticәsindә yarana bilir. Buna misal olaraq, bir şirkәtin münhasir hüquqlara, xüsusi texnologiyaya, yüksәk giriş barierlәrinә vә ya bazar gücünün 25%-dәn çoxuna malik olması kimi halları gәtirә bilәrik.
Monopoliya rәqabәti nә üçün azaldır?Monopoliya rәqabәti azaldır, çünki monopoliya halında bazarda yalnız bir satıcı mövcuddur vә o, qiymәt vә tәdarükü özü müәyyәnlәşdirir. Bu da digәr şirkәtlәrin bazara girmƏsinƏ vƏ ya orada qalmasına mane olur.
Monopoliya istehsalın effektivliyini nƏ üçün düşürür?Monopoliya istehsalın effektivliyini düşürür, çünki monopoliya halında satıcı ƏlavƏ mühüm gƏlir һasil edir vƏ bu da onun istehsalı artırmaq üçün hƏr hansı bir stimulun olmamasına sƏbƏb olur. Bundan başqa, monopoliya halında istehsalın marjinal xƏrci qiymƏtdƏn aşağıdır, bu da iqtisadi effektivlik üçün óptimo deyil.
Monopoliya istehlakçıların rifahını nƏ üçün azaldır?Monopoliya istehlakçıların rifahını azaldır, çünki monopoliya halında satıcı istehlakçılardan yüksƏk qiymƏt alaraq onların alım gücünü azaldır. Bundan başqa, monopoliya halında istehlakçılar seçim azlığından vƏ keyfiyyƏt düşüklüyündƏn dolayı maddi vƏ mǝnǝvi ziyana uğrayırlar.
Monopoliyanın pozitiv təsirləri isə aşağıdakılardır:
Təbii və dövlət monopoliyalarında miqyas iqtisadiyyatından faydalanılır. Bu, istehsalın orta xərcini azaldaraq, istehlakçılara ucuz və keyfiyyətli məhsul və xidmət təqdim edilir.
Təbii və dövlət monopoliyalarında ictimai maraqlara xidmət edilir. Mas, bazarda strateji önəmli olan məhsul və xidmətlərin təmin edilməsi, istehlakçıların qorunması, və ya sosial baxımdan zəif qruplara yardım edilməsi deməkdir.
Xüsusi monopoliyalarında tədqiqat və inkişaf xərcləri artırılır. Mas, yeni texnologiyaların yaradılması, mühüm innovasiyaların həyata keçirilməsi, və ya keyfiyyətin yaxşılaşdırılması üçün lazımdır.
Bu mǝqalǝdǝ monopoliya nǝdir sualına cavab verilmişdir. Monopoliya iqtisadiyyatda bir mǝhsul vǝ ya xidmǝtin yalnız bir şǝxs vǝ ya şirkǝt tǝrǝfindǝn tǝqdim edildiyi vǝziyyǝtdir. Monopoliya özünü müxtǝlif sǝbǝblǝr vǝ şǝrtlǝr nǝticǝsindǝ formalaşdıra bilir. Monopoliyanın müxtǝlif növlǝri mövcuddur: tam, tǝbii, dövlǝt vǝ xüsusi monopoliya. Monopoliya iqtisadiyyatda müxtәlif tәsirlәr yaradır. Mas tәsirlәr istehlakçılar, istehsalçılar vә cәmiyyәt üçün müxtәlif olur. Monopoliyanın tәnzimlәnmәsi é ә monopoliyanın bazar gücünü mәhdudlaşdırmaq vә ya azaltmaq üçün dövlәt vә ya digәr qurumlar tәrәfindәn hәyata keçirilәn fәaliyyәtdir. Monopoliyanın tәnzimlәnmәsinin әsas sәbәbәri rәqabәtin bәrpası, istehlakçıların qorunması vә cәmiyyәtin maraqlarının müdafiәsi olur. 0517a86e26
Comments